Tháng 3 năm 2023, tại Phú Thọ, nam thanh niên 18 tuổi vào cấp cứu trong tình trạng liệt vận động hai chân, đại tiểu tiện không tự chủ, tê bì từ hai núm vú xuống sau khi tập gym quá độ. Cũng trong thời gian này, tại Đà Lạt, một huấn viện viên tử vong khi đang tập yoga một mình. Có rất nhiều tình trạng có thể được đưa ra chẩn đoán bởi các bác sĩ lành nghề nhờ vào chụp chiếu khám nghiệm tại cơ sở y tế. Nhưng có một tình trạng có thể là nguyên nhân đằng sau tất cả những chuyện này mà các bác sĩ điều trị thông thường sẽ không quen thuộc và không thể nghe người chết kể lại là Chán Ăn Tâm Thần. Năm 2022, Scott Murray, 27 tuổi, một KOL đầy triển vọng trong ngành fitness cũng ra đi vì cơ thể không chịu nổi áp lực vì ám ảnh ngoại hình "sáu múi".
Cũng giống như chuyện khi được chia sẻ về Bigorexia, nhiều bạn "gymer" cho rằng các chuyên gia rảnh rỗi nên mới nghiêm trọng hóa vấn đề, ở Việt Nam, có thể khi nghe tới ám ảnh ăn uống, các bạn có thể cười cho qua. Nhưng nhìn vào các nhóm Facebook Ăn thô, Fruitarian, Eat Clean... với đủ chiêu trò "tai quái" về dinh dưỡng có tới hàng trăm nghìn người theo dõi, thực tế số người đang mắc phải chứng này phổ biến hơn những gì cộng đồng đang nhận thức được.
Chẳng phải cách đây vài chục năm, chúng ta cũng chưa biết đến "Tự kỷ" là gì hay sao ? Bài viết này sẽ chia sẻ về một hội chứng ám ảnh ăn uống phổ biến hơn, có thể trở thành tiền đề của chán ăn tâm thần, là Orthorexia nersova.
Orthorexia nersova (Link) là một rối loạn ăn uống được đề xuất đặc trưng bởi mối bận tâm quá mức với việc ăn thực phẩm lành mạnh. Thuật ngữ này được giới thiệu vào năm 1997 bởi bác sĩ người Mỹ Steven Bratman, M.D. Ông cho rằng những hạn chế về chế độ ăn uống của một số người nhằm tăng cường sức khỏe có thể dẫn đến những hậu quả không lành mạnh một cách nghịch lý, chẳng hạn như sự cô lập với xã hội, lo lắng quá độ, mất khả năng ăn uống theo cách tự nhiên, suy nghĩ ích kỷ, giảm sự quan tâm đến toàn bộ các hoạt động lành mạnh khác.
Orthorexia trong trường hợp xấu có thể chuyển thành Aneroxia - chán ăn tâm thần. Và trong một số trường hợp có thể gây ra tình trạng suy dinh dưỡng nghiêm trọng hoặc thậm chí tử vong.
Rất khó để xác định tỷ lệ phổ biến chính xác của orthorexia do tình trạng này chưa được công nhận như một bệnh trong y tế (Link). Orthorexia phổ biến nhất ở các quốc gia phát triển như Hoa Kỳ (Link), Canada, Úc, Vương quốc Anh Đức (Link), Lebanon và Thổ Nhĩ Kỳ (Link). Các quốc gia này có xu hướng chú trọng nhiều đến hình thể, điều này có thể góp phần vào sự phát triển chứng orthorexia ở một số cá nhân. Điều quan trọng cần lưu ý là orthorexia có thể xảy ra ở bất kỳ quốc gia nào chứ không chỉ giới hạn ở các quốc gia phát triển. Và như đa phần các rối loạn tâm thần về ăn uống, phụ nữ trẻ và các bé gái thường sẽ dễ mắc phải hơn.
Những người mắc chứng orthorexia tham gia vào các hành vi ăn uống hạn chế như các nghi thức và tránh một số loại thực phẩm không nằm trong định nghĩa của họ là “sạch” hoặc “lành mạnh”. Những chế độ ăn kiêng này có thể nghiêm ngặt đến mức ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất hoặc tinh thần của những người tuân theo chúng.
Không chỉ người ăn thuần chay vì lý do đạo đức, những loại hình ăn kiêng "cực đoan" như Ăn thô, Fruitarian, Eat Clean và kể cả các loại hình ăn kiêng theo mốt (Fad Diet) để giảm cân như Keto cũng có thể tạo ra sự ảnh hưởng đến tâm thần. Những người ăn theo mốt có thể dần tuân theo một cách ám ảnh các quy tắc mà họ đã tạo ra về loại thực phẩm nào tốt cho sức khỏe và loại nào không. Họ cũng có thể cảm thấy tội lỗi và lo lắng khi phải đối mặt với những thực phẩm không phù hợp với quy tắc của họ (Link). Đặc biệt với sự phát triển của các nhóm trên mạng xã hội tuyên truyền về những loại hình ăn uống này như những nghi thức tôn giáo và không có sự hiểu biết về khoa học dinh dưỡng.
Mặc dù orthorexia không có tiêu chuẩn chẩn đoán chính thức, nhưng nó có các dấu hiệu và triệu chứng phổ biến, bao gồm:
- Trải qua nỗi sợ hãi mãnh liệt về thực phẩm “không lành mạnh” và tránh những thực phẩm đó
- Bị ám ảnh hoặc quá bận tâm đến thực phẩm lành mạnh, dinh dưỡng và ăn uống
- Cảm thấy tội lỗi khi đi chệch khỏi thói quen ăn uống nghiêm ngặt
- Có định kiến và cách tiếp cận cứng nhắc đối với thói quen ăn uống của mình và người khác
- Trải qua sự cô lập xã hội hoặc khó ăn uống với người khác
- Cảm thấy vượt trội so với những người khác dựa trên thói quen ăn uống của họ
Một điều bạn cần lưu ý là các triệu chứng này có thể khác nhau về mức độ nghiêm trọng và có thể không xuất hiện trong tất cả các trường hợp mắc chứng orthorexia. Các vấn đề sức khỏe có thể phát sinh từ orthorexia bao gồm suy dinh dưỡng, thiếu hụt vitamin và khoáng chất, và sự tự cô lập dần với cuộc sống xung quanh. Trong những trường hợp nghiêm trọng, orthorexia cũng có thể dẫn đến chán ăn tâm thần hoặc các rối loạn ăn uống khác như rối loạn tránh né thức ăn, ăn bẩn hoặc vô độ tâm thần.
Các tips phổ biến nhất để ngăn chặn & điều trị orthorexia bao gồm:
Như đa phần các chứng rối loạn tâm thần thời kỳ đầu, người đang phát triển chứng Orthorexia thường có hành vi ngụy biện để che giấu, phủ định mình đang gặp vấn đề hoặc chống đối sự trợ giúp từ người khác.
Phát hiện sớm và nhận ra các dấu hiệu tiêu cực sẽ hữu ích trong đa số các trường hợp. Trang bị kiến thức về dinh dưỡng, giảm cân đúng cách sẽ giúp phá bỏ nguyên nhân gây ra hầu hết các trường hợp ám ảnh ăn uống.
Thách thức những suy nghĩ tiêu cực: Những người mắc chứng Orthorexia có thể có những suy nghĩ tiêu cực về một số loại thực phẩm hoặc nhóm thực phẩm. Bạn có thể thách thức những suy nghĩ này và điều chỉnh lại chúng theo hướng tích cực, đúng đắn hơn. Luôn có nhiều hơn một chế độ ăn kiêng duy nhất, một loại thực phẩm duy nhất, để bạn có thể lành mạnh hơn, bền vững hơn cho tất cả các mục tiêu thể chất.
Chỉ ra bản chất sai lầm, nhiêu khi là "lừa đảo", của các loại hình ăn kiêng theo mốt, ăn kiêng cực đoan và những cá nhân truyền bá các thông tin này nhằm trục lợi. Huấn luyện viên dinh dưỡng không thể thay thế bác sĩ trong việc chẩn đoán, điều trị bệnh và ngược lại, các bác sĩ, kể cả "bác sĩ dinh dưỡng" không thể huấn luyện giảm cân.
Kéo họ ra khỏi "vũng bùn": Những người ám ảnh ăn uống thường tìm đến các đội nhóm có chung một "sở thích" để không cảm thấy mình bị cô lập. Và những hội nhóm này vì lợi ích riêng, có thể tìm cách tạo ra áp lực về tinh thần để các thành viên không thể rời khỏi vì sợ sẽ càng bị cô lập hơn. Hãy kiên quyết kéo họ ra khỏi những hội nhóm như thế và chăm sóc cho họ thật khỏe mạnh.
Thực hành ăn uống linh hoạt: Những người mắc chứng Orthorexia có thể được hưởng lợi từ việc thực hành ăn uống linh hoạt, bao gồm việc cho phép bản thân ăn nhiều loại thực phẩm hơn và ít cứng nhắc hơn về các quy tắc ăn uống của họ.
Giải quyết các vấn đề tâm lý ảnh hưởng: Orthorexia có thể là triệu chứng của các vấn đề cơ bản như lo lắng hoặc trầm cảm. Giải quyết những vấn đề này thông qua trị liệu hoặc các biện pháp can thiệp khác có thể giúp giảm nguy cơ tái phát chứng Orthorexia.
Tập trung vào sức khỏe tổng thể: Thay vì chỉ tập trung vào việc ăn uống lành mạnh, có thể hữu ích nếu tập trung vào sức khỏe tổng thể và tận hưởng cuộc sống, bao gồm tập thể dục, kiểm soát căng thẳng và tăng cường các mối kết nối xã hội.
Tìm kiếm sự trợ giúp của chuyên gia: Một chuyên gia sức khỏe và tâm lý có trình độ có thể cung cấp hỗ trợ và hướng dẫn để vượt qua chứng Orthorexia.
Điều trị lâm sàng
Hiện tại không có phương pháp điều trị lâm sàng nào được phát triển dành riêng cho chứng orthorexia (Link) do chưa phải một bệnh. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia về rối loạn ăn uống coi Orthorexia bao gổm tổng hợp các chứng chán ăn và/hoặc rối loạn ám ảnh cưỡng chế. Các hình thức điều trị được khuyến nghị cho orthorexia bao gồm:
- Tư vấn về cân nặng khỏe mạnh và phục hồi dinh dưỡng khi cần thiết
- Tâm lý trị liệu, có thể giúp tăng sự đa dạng của các loại thực phẩm được ăn và tiếp xúc với các loại thực phẩm gây lo lắng hoặc sợ hãi
- Liệu pháp nhận thức-hành vi (CBT) là một loại trị liệu tập trung vào việc thay đổi các kiểu suy nghĩ và hành vi tiêu cực. Nó có thể có hiệu quả trong việc điều trị orthorexia bằng cách giúp cá nhân hiểu và thay đổi niềm tin lệch lạc của họ về thực phẩm và dinh dưỡng. (Link)
Ở Việt Nam hiện tại, có thể chưa có sự nhận thức rõ ràng cũng như hệ thống chuyên môn để hỗ trợ trong việc điều trị các hội chứng phức tạp này. Nhưng với sự phát triển của nhiều hội nhóm online với nhiều cá nhân truyền bá các thông tin sai lệch về dinh dưỡng, các phương pháp ăn uống không lành mạnh, số người mắc chứng này có thể ngày càng nhiều hơn.
Trong khi chưa có được ban ngành và giới chuyên gia chuyên biệt cho những hội chứng liên quan đến ám ảnh về dinh dưỡng, cung cấp kiến thức đúng và nâng cao nhận thức của cộng đồng là biện pháp hữu hiệu nhất. Và bất kể trong trường hợp bệnh chứng nào, việc ngăn chặn, phòng ngừa luôn tốt hơn việc để chuyện xảy ra rồi mới tìm cách cứu chữa.