Lưu ý: Bài blog long-form thuộc Total Nutritioning - Kiến thức Dinh dưỡng ứng dụng chuyên sâu dành cho các bạn tham gia Fitness Base. Phần đầu của bài blog sẽ là kiến thức chung cho mọi người (free to the public) và phần sau sẽ hướng tới các kiến thức ứng dụng dành cho Fitness Professionals.
Dinh dưỡng tốt đồng nghĩa với việc nhận được đủ, nhưng không quá nhiều, các chất dinh dưỡng đa lượng (protein, carbohydrate, chất béo và nước) và vi lượng (vitamin và khoáng chất) để cơ thể khỏe mạnh, phát triển bình thường và hoạt động hiệu quả. Quá trình tiêu hóa còn có ý nghĩa việc cơ thể bạn sẽ phản ứng với thức ăn mà nó nhận được, dù tốt hay xấu, kể cả ở khía cạnh tinh thần. Và ngược lại, như phần học trước đã đề cập, stress cao có thể sẽ ảnh hưởng tiêu hóa dẫn tới thiếu chất. Yếu tố tinh thần cũng quyết định việc ăn uống và giá trị dinh dưỡng của bữa ăn mang lại.
Quan tâm đến chế độ ăn chúng ta không chỉ quan tâm đến thực phẩm mà còn đến cách ăn, tư thế ăn, tình trạng sức khỏe khi ăn và cả các khía cạnh văn hóa xã hội. Ăn uống đã trở thành một hoạt động giúp phân hóa các nhiệm vụ của con người và dần tách chúng ta ra khỏi những tập tính nguyên thủy của động vật. Nên ăn uống còn có ý nghĩa kết nối xã hội từ môi trường nhỏ nhất chỉ có hai người cho đến những lễ hội ăn uống mang tính chất tôn giáo. Chúng ta còn cần cảm thấy vui, thấy sung sướng hạnh phúc khi ăn.
Địa lý đa dạng và sự phát triển của con người trong việc từ tìm kiếm đến chế biến thức ăn, các yếu tố văn hóa, tôn giáo đã giúp hình thành nên rất nhiều loại chế độ ăn (Diet) riêng biệt mang nét đặc trưng riêng trên khắp thế giới. Và xu hướng toàn cầu hóa hiện tại mang đến cơ hội thưởng thức ẩm thực phong phú cho tất cả mọi người. Đi kèm với nó cũng có những mặt trái như sự phát triển của công nghiệp thực phẩm chế biến sẵn.
Thực phẩm chế biến sẵn, nhiều đường, nhiều chất béo và quá mặn khiến cơ thể không thể hoạt động hiệu quả. Ngược lại, ăn nhiều loại thực phẩm từ tất cả các nhóm thực phẩm nguyên bản sẽ cung cấp năng lượng cho cơ thể bằng cách cung cấp những gì cơ thể cần để sản xuất năng lượng, thúc đẩy hoạt động trao đổi chất, ngăn ngừa thiếu hụt vi chất dinh dưỡng, tránh khỏi bệnh mãn tính và tăng cường cảm giác về sức khỏe tối ưu.
Trước đây, sức khỏe chỉ được coi là không có bệnh tật. Tuy nhiên, sự hiểu biết ngày càng tăng về sự phức tạp và tiềm năng của tình trạng con người đã thúc đẩy một cách suy nghĩ mới về sức khỏe. Ngày nay, chúng ta tập trung vào ý tưởng về sức khỏe toàn diện hơn, tổng thể hơn. Sức khỏe tối ưu (wellness) và sức đáp ứng tối ưu (Fitness*) là trạng thái khỏe mạnh tối ưu cho phép một cá nhân phát huy tối đa tiềm năng của mình. Khái niệm này bao gồm một loạt các khía cạnh – thể chất, tinh thần, cảm xúc, xã hội, môi trường và tinh thần – ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của một người. Phấn đấu để có được sức khỏe tốt bắt đầu bằng việc xem xét các lựa chọn chế độ ăn uống. (Link)
Hàng trăm năm trước, khi thực phẩm khó tiếp cận hơn và cuộc sống hàng ngày đòi hỏi nhiều hoạt động thể chất hơn, mọi người ít lo lắng hơn về bệnh béo phì mà chỉ lo ăn đủ chất. Ở các quốc gia công nghiệp hóa ngày nay, sự tiện lợi đã giải quyết được một số vấn đề và tạo ra những vấn đề mới, bao gồm cả bệnh béo phì và bệnh tiểu đường.
Điều này giúp hình thành nên một khái niệm ăn uống mới: Ăn kiêng (Dieting). Các loại chế độ ăn kiêng dần thịnh hành và nở rộ khi không chỉ gắn liền với tình trạng béo phì tăng cao mà còn gắn liền với các bệnh lý lối sống khác. Tuy nhiên, tranh cãi đã nổ ra khi rất nhiều chế độ ăn chỉ thuộc nhóm FAD Diet, chủ yếu khoa trương về mặt tác dụng để đánh vào tâm lý sợ hãi còn có rất ít nghiên cứu khoa học làm bằng chứng. Các loại chế độ ăn theo mốt này đến và đi không khác gì thế giới thời trang nhưng tất nhiên, sẽ vẫn luôn có hàng chục hàng trăm loại hình ăn kiêng mới xuất hiện hàng năm.
Hiện tại, các phương pháp tiếp cận dựa trên bằng chứng mới tập trung vào các biện pháp toàn diện hơn phù hợp với khái niệm sức khỏe tối ưu hơn, toàn diện hơn. Những xu hướng ăn uống mới này khuyến khích những người đang muốn giảm cân nên ăn thực phẩm nguyên chất, lành mạnh trước tiên, đồng thời áp dụng lối sống năng động hơn thay vì kiêng khem, loại bỏ hay giới hạn quá mức. Những thực hành hợp lý này đặt các lựa chọn chế độ ăn uống trong bối cảnh sức khỏe tối ưu và cách tiếp cận cuộc sống lành mạnh hơn của từng người.
*Fitness còn có nghĩa đủ phẩm chất để đáp ứng một yêu cầu đòi hỏi nào đó. Trong trường hợp cuộc sống, sức đáp ứng tối ưu chính gắn liền với việc theo đuổi nâng cao Fitness Level của một người.
Thực phẩm chức năng
Nhiều người tìm kiếm những thực phẩm mang lại lợi ích sức khỏe lớn nhất. Xu hướng này đang làm nảy sinh ý tưởng về thực phẩm chức năng, không chỉ giúp đáp ứng nhu cầu dinh dưỡng cơ bản mà còn được cho là có tác dụng chống lại bệnh tật và lão hóa. Theo Viện Dinh dưỡng và Ăn kiêng (AND), trước đây gọi là Hiệp hội Dinh dưỡng Hoa Kỳ, thực phẩm chức năng có thể làm giảm nguy cơ mắc bệnh hoặc tăng cường sức khỏe tối ưu. AND công nhận bốn loại thực phẩm chức năng. Đó là: thực phẩm thông thường, thực phẩm biến đổi, thực phẩm y tế và thực phẩm sử dụng trong chế độ ăn uống đặc biệt.
Nhóm đầu tiên, thực phẩm thông thường, đại diện cho dạng thực phẩm chức năng đơn giản nhất. Chúng là những thực phẩm nguyên chất chưa được biến đổi, chế biến. Ví dụ bao gồm cả trái cây và rau quả (có nhiều phytochemical và chất chống oxy hóa), các loại probiotic, prebiotic (chứa vi khuẩn sinh học tự nhiên hoặc thức ăn cho hệ vi sinh vật đường ruột) có thể giúp duy trì sức khỏe hệ tiêu hóa (sữa chua, kim chi, cải chua, kefir…) và một vài nhóm thực phẩm như cà phê, socola đen, yến, sâm, các loại nấm có tính chất dược...
Thực phẩm biến đổi đã được tăng cường, làm giàu hoặc tăng cường thêm chất dinh dưỡng hoặc hợp chất hoạt tính sinh học. Thực phẩm được biến đổi bằng công nghệ sinh học để cải thiện giá trị dinh dưỡng và các đặc tính sức khỏe. Ví dụ về thực phẩm biến đổi bao gồm nước cam tăng cường canxi, bánh mì giàu vitamin B, muối i-ốt, ngũ cốc được tăng cường vitamin và khoáng chất, bơ thực vật tăng cường sterol thực vật và nước tăng lực được làm giàu bằng thảo dược (nhân sâm hoặc guarana) hoặc axit amin, taurine. Điều quan trọng cần lưu ý là những tuyên bố về sức khỏe của một số thực phẩm biến đổi có thể gây tranh cãi hoặc không có thật.
Thực phẩm y tế được thiết kế để sử dụng qua đường ruột dưới sự hướng dẫn của chuyên gia y tế. Trong quá trình đưa vào ruột, thức ăn được xử lý sao cho đi qua dạ dày mà không bị tiêu hóa. Thay vào đó, thức ăn chỉ được phân hủy trong ruột. Thực phẩm y tế được tạo ra để đáp ứng các yêu cầu dinh dưỡng rất cụ thể. Ví dụ về thực phẩm y tế bao gồm sữa công thức dạng lỏng dành cho người mắc bệnh thận, bệnh gan, tiểu đường hoặc các vấn đề sức khỏe khác. Thức ăn y tế cũng được cung cấp cho bệnh nhân hôn mê qua ống thông dạ dày vì họ không thể ăn bằng miệng.